Eleştirinin İlke ve Nitelikleri

Fikir ve sanat ürünleri için kesin değer ölçüleri verilemez. Ancak iyi bir eleştirinin ilkeleri ve nitelikleri belirtilebilir.

Bugün eleştirinin herkesçe kabul edilen genel ilkelerini şöylece sıralamak mümkündür: Eleştiri herşeyden önce esere dayalı ve metodik olmalıdır. Eleştirme çalışmaları belirli bir metoda göre yapılır. Metotlu olmayan eleştiri sağlıklı değildir. Eleştirilen eser bütün yönleriyle dikkate alınmalı, verilen değer hükümleri, görecelikten tamamen kurtulmak mümkün olmasa bile sağlam sebeplere dayandırılmalıdır. Eleştirici yazarın ne demek istediğini iyi anlamalı ve bunu ifade etmedeki başarısını açık seçik bir biçimde ortaya koyabilmelidir. Ayrıca, eserde herkesin bir anda fark edemeyeceği güzelliklere ve özelliklere işaret edebilmeli, öte yandan yazar ve okur için isabetli yön­lendirmelerde bulunabilmelidir. Eleştiride kullanılan dil ise «bilim dili» veya «bilgi dili» olmalıdır. Sonuç olarak eleştiri ya da eleştirici, sanatçının başarılı veya başarısız olmasının de­ğerini iyi biçmelidir.

Tabiî bütün bunları yapabilmek için bir eleştiricinin sezme, kavrama ve ifade etme gücü yüksek olmalıdır. Yine konu ile il­gili teorik bilgi ve teorik aydınlığa sahip olması bir eleştiriciden beklenen en önemli şeyler arasındadır.

Eleştiri Çeşitleri

Edebî bir tür olarak eleştiri on altıncı yüzyıldan beri var­lığını sürdürmektedir. Bu yüzyıldan yirminci yüzyıla kadar her alandaki değişmelere ve gelişmelere paralel olarak değişik eleş­tiri metotları geliştirilmiştir. Yüzyıllar ilerledikçe daha sağlıklı, daha gerçekçi daha güçlü eleştiri metotları bulunmuştur. Bugün eleştiri, yalnız tarih, filoloji, felsefe, ilahiyat gibi bilim dallarına değil: ruh, toplum ve dil bilimlerine, ekonomi, matematik hatta istatistik gibi bilim dallarına dayanmaktadır. Eleştiriciler bu bilim dallarının verilerinden yararlanma zorunluluğunu his­setmektedirler. Bilimsel, teorik ve hatta teknik gelişmeler eleş­tiri türüne yansımakta; yeni bilgi ve bulguların ışığında edebiyat eserlerini değerlendirme de yeni boyutlar, yeni kimlikler ka­zanmaktadır. Günümüzde bilgisayarların eleştiricilikte kul­lanılmasının, ona yeni görüş ve anlayışlar kazandıracağı ke­sindir. Edebî eserlerin aydınlatmasında, yargılanmasında bugün sentetik metotlara başvurulmaktadır.

Eleştirilerde akıl yürütme yollarından; analiz, sentez, tüm­den gelim, tüme varım, karşılaştırma gibi metotlardan ya­rarlanılması kaçınılmazdır. Müspet bilimlerde kullanılan ve yine onlar tarafından geliştirilen metotların eleştiri de kul­lanılması eleştirinin sistematik olma zorunluluğundan kay­naklanmaktadır. Nihayet eleştiri yapan da bilgi üretiminde bu­lunuyor; onun insan zihninin çalışma yollarına dayanması müspet ve toplumsal bilimlerin metotlarından faydalanması tabiîdir.

Bir eserin eleştirisi yapılırken nesnel ve öznel kelimeleri metot ve eleştiri çeşidi anlamlarında kullanılır. Bunlar, «estetik değer ölçüleri» ile ilgilidir. Duruş ve tavır bildirirler, «hoşlanma, sevme, beğenme, güzel veya çirkin, iyi veya kötü bulma» gibi hükümler ve eğilimler bu tutumların çağrıştırdığı duygusal, bilgisel ve davranışsal kavramlardır. Eğer eleştirici esere kendi dünya görüşü, kendi duygu ve düşünceleri, zevkleri ve tercihleri açısından, kendine göre bakarsa esere karşı öznel tavır takınmış olur. «Öznel» kelimesinin sözlük anlamı «özneye ilişkin» dir. Nesne (obje, olay, konu)yi «özne»de oluşan düşüncelere göre değerlendirmedir. Özne, (suje, kimse; eleştirici) nesneyi (sanat eseri) kendi tercih ve takdirine göre tamamen keyfî tartar. Nesnel kelimesinin mecazi anlamı «gerçeğe var­mak amacıyla taraf tutmadan, inceleme yaparak hüküm verme»dir. Bu tür eleştiriler «nesnenin gerçekliğinin gü­dümünde» dirler. Eleştiriye yazarın kişisel duyguları karışmaz, hüküm eseri inceleme sonunda elde edilecek bilgilere göre ve­rilir. Ancak ortada yine incelemeyi yapan «özne» nin rolü var­dır.

Bu açıklamalardan sonra, ise «özne»nin karışmadığı hiç bir eleştirinin bulunamayacağı söylenebilir. Bütün eleştiriler «öznel»dir gibi bir sonuca varılabilir. Ancak, günlük hayatta otel, lokanta gibi iş yerlerinin bulgur, pirinç, çay gibi yiyecek ve içecek maddelerinin çeşitli bakımlardan sınıflandırıldıklarını; bu işi yapanların belli ölçülere, ölçütlere başvurduklarını biliriz. Bir sanat eserini değerlendirirken de bazı nesnel ölçütlerin bulunması mümkündür. Nesnelliği ve öz­nelliği mantıkî terimlerle tayin etmenin güçlüğüne işaret ederek, konuyu sanat felsefecilerine bırakıyoruz.

İnsan hayatının sınırlı olması dolayısıyla; insanın zihnî ye­teneği, edebiyat ve sanat tecrübesi de sınırlıdır. Bir insanın her gün bütün dünyada on binlercesi yayınlanan edebî eserleri ne okuyacak zamanı ne de imkânı vardır. İnsan hayatını zen­ginleştiren, insanı ahlâkî yönden yükselten, ona kendisini ta­nımasını ve aşmasını, onun toplumsallaşmasını inandırarak ve sevdirerek öğreten, bize insan olmamızın hazzını tattıran ve bu­rada sayılamayacak daha pek çok erdemleri bulunan edebiyat ve sanat eserlerinden vazgeçilmeyeceğine göre, zorunlu olarak eleştiriye başvurulacaktır. Yalnız sanat dallarında değil, felsefe ve bilim dallarında da insanların değerliyi değersizden ayıracak kılavuzlara ihtiyacı vardır. İnsanoğlunun eleştiricinin sayesinde bilimin, sanatın ve felsefenin değişme, gelişme ve tarihine dair bilgisi artar, «tercihleri nesnel sebeplere» dayanır, zevki şe­killenir. Sonuç olarak, okuyucuya değişik bakış açıları ka­zandırarak eser karşısındaki yaşantısını zenginleştiren, oku­yucunun birden fark ellemeyeceği eserin öğeleri arasındaki organik ilişkileri kavramaya yardımcı olan, eserdeki yenilikleri gösterebilen, eserin kıymetini, önemini, ortaya koyduğu ye­nilikleri anlatabilen, gerektiğinde eserin eksikliklerini tamamlayabilen tavır, nesnel tavrın ölçütleridir.

Bu açıklamalardan sonra eleştiri çeşitlerine geçilebilir. Eleştiriler çeşitli bakımlardan sınıflanabilirler. Burada «konu» ve «metot» bakımından eleştiriler üzerinde durulacak hak­larında kısa bilgiler verilecektir.

Konularına göre eleştiriler üç ana başlık altında top­lanabilir:

1. Sanat eserlerini ve sanatçıları inceleyenler,

2. Bilim eserlerini ve bilginleri inceleyenler,

3. Felsefe eserlerini ve filozofları inceleyenler.

Şimdi «sanat eserlerini ve sanatçıları değerlendiren eleştiri metotları tanıtılacaktır.

Konusu sanat eseri olan eleştiriler, «sanat olayı»nı mey­dana getiren dört temel öğeye göre yapılır. Bunlar şunlardır:

1. Eser

2. Sanatçı

3. Okur

4. Toplum

Eleştiri metotları da bu dört öğeye bakış açılarına göre sı­nıflanır.

1. Esere dönük eleştiri metotları

2. Sanatçıya dönük eleştiri metotları

3. Okura dönük eleştiri metotları

4. Topluma dönük eleştiri metotları

1. Esere Dönük Eleştiri Metotları

Eseri kendi elemanlarıyla değerlendirme çalışmasıdır. Ese­rin olay örgüsü, kahramanları, bunların arasındaki çatışmalar, anlatım tekniği, sanatçının kullandığı semboller, imajlar de­ğerlendirilerek eserin yorumu ve açıklaması yapılır. Esere yö­nelik biyografik, «psikolojik, sosyolojik» ve tarihî çalışmalar eseri bir nebze açıklayabilir; ancak onun gerçek değerini ortaya koymazlar. Asıl olan metindir. Metin, duygu, düşünce, hayâl, olay, edebî sanatlar ve mecaz yönlerinden nasıl kurulmuş, yazar vermek istediğini verebilmiş mi, bu sorulara verilecek cevaplar, eserin gerçek değerini ortaya koyacak, okuyucusunun zevk al­masını sağlayacaktır.

Yapısal eleştiri de ayrı bir çalışma disiplini olan eleştiri metodudur. Bu metot dil bilimin verilerine dayanarak ge­liştirilmiştir. Özellikle eserin dil bakımından gösterdiği ye­nilikler, dil anlam ilişkisi; cümle, kelime grubu, kelime çeşidi yönlerinden eserin açıklanmasıdır. Bu çalışma, eserin dil bilgisi yönünden açıklaması değil; eseri oluşturan dil birliklerinin ne­leri anlattığını ve hangi anlam işlevinde kullanıldıklarını be­lirtir. Bu metoda göre, eser organik bir varlığa benzer. Eseri meydana getiren her birimin bütünün oluşumunda ayrı bir yeri vardır. Organizmayı meydana getiren birimlerden birisinin bo­zulması, organizmanın çalışmasını nasıl aksatırsa, ustalıkla ya­zılmış bir eserin parçalarından biri çıkarılırsa eserin bü­tünlüğünün de bozulması gerekir şeklinde düşünülür. Bu eleştiride amaç eseri kendi malzemesiyle değerlendirmektir. Bu malzemelerin, olay örgüsü, kişiler, zaman ve yer yönlerinden kendi içlerinde sınıflanması yapılır. Bunların kendi içlerindeki sistematiği bulunmaya çalışılır. Ayrılan bu birimlerin bir­birleriyle hangi ilişkiler içinde oldukları çözümlenir. Eserin «neden yazıldığı» değil; «nasıl yazıldığı» açıklanır.

2. Sanatçıya Dönük Eleştiri

Esere dönük eleştiride iki yön vardır. Bunlardan birincisi, eserden yazara gidiş, ikincisi yazardan esere gidiştir. Bu eleş­tirinin dayandığı temel fikir, «sanatçı ile sanat eseri arasında sü­rekli bir ilişki» vardır; bu ilişkinin boyutlarının belirtilmesi ese­rin gerçek değerini açıklar, gösterir.

Yazardan esere doğru gidişte, sanatçının «bio-psiko-sosyal» yönlerden değerlendirilmesi gerekir. Sanat eserinin iyi anlaşılıp değerlendirilmesi, sanatçının başından geçen olay­ların, içinde bulunduğu şartların, aile ortamının, okuduğu ki­tapların, gezip gördüğü yerlerin, aşklarının bilinmesiyle müm­kündür. Bu görüşe göre eserin anlam ve değeri, sanatçısının duygusal, ahlâkî ve fikrî gelişmesinin bilinmesiyle ay­dınlanabilir.

Eserden yazara doğru gidişte yazarın seçtiği konular, ki­şiler, zaman, yer imajları incelenerek yazarın kişiliği açık­lanmaya çalışılır. Sanatçı farkında olmadan esere kişiliğini yan­sıtır. Eserden kalkılarak yazarın «bilinç altı» dünyası değerlendirilir. Bu eleştiride «psikanaliz» metotlardan ya­rarlanılır

3. Okura Dönük Eleştiri

Bu eleştiriye izlenimci (empresyonist) eleştiri de denir. Eleştirmenin zevkine göre yapılan eleştiridir. Bu özelliği ile de­neme türüne benzer. Bu eleştirinin ölçütü, kuralı sadece eleş­tiricinin zevki, eğilimi, sezgi ve duygu gücüdür. Bu anlayışa 

göre eleştirici, «güzel şeylerden algıladığı izlenimleri, başka tarz ve yeni kalıplara döken kimse»dir.

4. Topluma Dönük Eleştiri

Bu eleştiri çeşidi eserin toplumsal öğeler bakımından de­ğerlendirilmesidir. Sanat eserinin toplumsal kuruluşlarla ya­kından ilgisi vardır. Sanatçılar kendi devirlerinin tarihî, top­lumsal ve hattâ ekonomik gerçeklerini ifade ederler. Çağlarını bu yönlerden yansıtırlar. Özellikle edebiyat, «toplumun, tarihin, ruhudur, özüdür, özetidir» görüşü benimsenmiştir. Topluma dönük eleştiriler öncelik verdikleri öğelere göre üçe ayrılabilir. Bunlardan;

Tarihî eleştiri; metodunu benimseyen eleştiriciler; sanat eserinin değerini eserin yazıldığı dönemin dünya görüşü, inanç­ları, sanat anlayışı, gelenekleri, bütün bunların ifadesi olan tarihî ve kültürel şartların bilinmesiyle açıklanması gerektiğini; o dönemle ilgili yapılacak araştırma ve incelemelerin eserin ger­çek değerini ortaya koyacağını savunurlar.

Sosyolojik eleştiri; metodunu benimseyenler de sanatın toplumsal çevrenin ürünü olduğunu, bu yüzden toplumsal de­ğişme ve gelişmelerin etkisi altında bulunduğunu, her yazarın toplumun bir üyesi olması bakımından sanat eserlerinin de top­lumsal bir «olgu» gibi değerlendirilmesi gerektiğini, sanat ol­gusunda da bir «determinizm» olduğunu bundan dolayı eleştiri metodunun bilimsel ölçülerde olması gerektiğini, edebî eseri açıklamak için onu doğuran toplumsal, coğrafî ve dönemindeki kültürel şartların iyi bilinmesi gerektiğini savunurlar.

Ekonomik eleştiriyi benimseyen eleştiriciler ise sanat olaylarının sebeplerinin ekonomik çatışma ve sınıf kavgası ol­duğunu, eserin estetik değil de politik ölçülere göre de­ğerlendirilmesi gerektiğini, politikaya hizmet etmeyen eserin faydasız, kusurlu ve zararlı olduğunu, eserin konusuna olaylara ve tezine göre değerlendirilmesi buna bağlı olarak kah­ramanların yönetici ve sömürücü sınıfa karşı çıkması, eserin toplumu politize etmesi gerektiğini savunurlar. Bu eleştiri me­toduna «Marksist eleştiri» adı da verilir.

Burada, en belirgin nitelikleriyle, sıralanmaya çalışılan eleştiri metotları dışında da, sanat ürünlerindeki değişme ve ge­lişmelere parelel olarak geliştirilmiş ve geliştirilmekte olan eleş­tiri metotları da vardır.

Bugün bir sanat eserinin gerçek değerini ortaya koymak için, birden fazla eleştiri metodu kullanılmaktadır. Bazen bir eleştirinin içinde metotlar birbirinin içine girmiş gibi gözükür. Esasen bir metodun içine hapsolmak, kuralların dışına çık­mamak eleştirinin özüne aykırıdır. Yalnız bir metot adına ya­pılan bir eleştirinin içinde bile, diğer eleştiri metodunun öğe­lerinin kullanıldığı görülür. Eseri iyilik, doğruluk, güzellik adına değerlendirerek, eserin hakikî değerini ortaya koyarak, in­sanlığı daha mükemmele götürmek amacıyla yapılan eleş­tirilerde her biri eserin ayrı bir gerçeğini ve güzelliğini ya­kalamaya çalışan değişik metotlardan yararlanmak kadar tabiî bir şey olamaz.

6. RÖPORTAJ

 

Röportaj haberden farklıdır. Haber, görüldüğü, duyulduğu gibi kısaca yazılırken, röportaj, yazarın gözlemine, anlayışına göre yeniden şekillenir. Yazar «haber»in dışında, «röportaj»ın içindedir.

Röportaj yazımında dikkat edilecek hususlar :

1. Yazar konu edeceği şeyi iyi gözlemeli, kökenini tanımalıdır.

2. Yazar görüp işittiklerini kendi anlayışına göre yeniden biçimlendi-
rebilmelidir.

3. Yazı, resimlerle desteklenmelidir.

4. Yazının giriş bölümü okuyucuyu şaşırtacak nitelikte olmalıdır.

5. Yazar kendi gözlem ve izlenimleri yanında o alanda bilgisi olan
kimselerin görüşlerini de kullanmalıdır.